ورنی:
سوماک یا ورنی ( به زبان محلی ) نوعی گلیم فرش نماست که با توجه به خصوصیات بافت، تنوع مواد اولیه، کامل تر شدن نقش ها و ویژگیهای خاص آن می توان حلقه واسطی بین گلیم و قالی و آخرین منزلگاه بافت گلیم به قالی دانست. تفاوت ورنی با گلیم به این شکل است که گلیم دست بافته ای بر روی دار بدون گره مقطع بافته می شود و از دو عامل تار و پود تشکیل شده است و نقوش آن وسط پود شکل می گیرد و تار توسط پود کاملاً پوشیده می شود.
در صورتیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پود گذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشیده هستند و پود اضافی که پود اصلی خوانده می شود. مانند پود گلیم به صورت ساده از بین تارها عبور نمی کند بلکه همانند فرش دور تار به صورت پیچ بافت های اضافی و غیر مقطع و یکدست می باشد. معمولاً ضخامت آن از گلیم بیشتر است و طرح نقوش آن یک طرفه می باشد. در صورتیکه گلیم به صورت نقوش دو طرفه می باشد. ورنی را می توان نوعی زیر انداز مخصوص دانست که هم سادگی و سبکی گلیم را با خود دارد و و هم ظرافت وزیبایی قالی را در بر می گیرد.
- جایگاه ورنی در بین جامعه عشایری:
ورنی توسط عشایر ایل ائل سون وبه خصوص ارسباران که در مناطق ارسباران، گرما دوز، دشت مغان استان آذربایجان شرقی و اردبیل سکونت دارند تولید می شود. بافت ورنی عمدتاً در قشلاقات توسط زنان و دختران عشایر در اوقات فراغت انجام می پذیرد.
- انواع ورنی :
ورنی پشمی : دراین ورنی همه گرهها حاشیه و متن کف از پشم خالص است و چله (تار) آن از پنبه تاب داده شده تشکیل یافته است . ورنی ابریشم : دراین ورنی همه گرهها از ابریشم خالص است و چله ( تار ) آن از پنبه با تاب پکنواخت و مناسب تشکیل یافته است. ورنی پشمی ابریشمی ( کف ابریشم ) : دراین ورنی همانگونه که از عنوانش مشخص است برخی گرهها از ابریشم وبرخی دیگر از پشم وچله (تار) آن از پنبه با تاب یکنواخت ومناسب تشکیل یافته است .
نقش ها و طرحهای ورنی: نقوشی که بر روی ورنی نقش می بندد نشانگر محیط زیست وانعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است که این نقش ونگار منعکس شده بر روی ورنی ها نمود از ذهن زلال و توانا و استعدادهای بالقوه فکری این با فندگان ناشی می شود. نقوش به کار رفته از اشکال حیوانات اهلی و وحشی منطقه تأثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارت است از گوزن، آهو، گرگ، بوقلمون، مرغ، خروس، سگ گله، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، شیر، روباه، شغال و سایر چرندگان و پرندگان محلی که به صورت هندسی ساده بر روی تولیداتشان بافته می شوند.
تندیر دیبی
تندیر دیبی نوعی دستباف عشایری است که ظرافت گلیم و جاجیم است، در زمستان ها و به هنگام استراحت و در قطعات کوچک بافته می شود، این دستبافته در حین نان پختن در کنار تنور مورد استفاده قرار می گیرد.
کئچه ( نمد )
بهترین و مرسومترین زیرانداز کف آلاچیق و پوشش خارجی آن است، از بهترین پشم گوسفند تهیه می شود، کئچه مزایای زیادی نسبت به گلیم و زیلو دارد، از پشم دام ها به آسانی و در کمترین مدت تولید می شود، در زمین های نمناک و مرطوب مفید است، در تهیه ی جل اسب و جهاز شتر و پوشش خارجی آلاچیق به کار می رود، بسیار سبک و قابل حمل و نقل است، بر روی نمد اقسام گلدوزی که حاصل هنر و ذوق زنان است انجام می گیرد.
مسند ( گلیم چه )
مسند، گلیمچه ای است در اندازه 80×150 سانتی متر که بسیار محکم و ریز باف بوده و بیشتر جنبه ی خود مصرفی و تزئینی دارد،از مرغوبترین مسندها بهترین ”مخده “ و ” پشتی “ ساخته می شود.
اجاق قراقی
عشایر دشت مغان نوعی پارچه دستبافت تمام پشمی می بافند که به لهجه محلی اجاق قراقی نامیده می شود.
دستبافته ای پشمی که برای حفاظت از فرش اصلی اتاق یا زیراندازهای دیگر در مقابل شراره های آتش هیزم اجاق ( قُرُقِ اجاق) استفاده می شود. به اصطلاح محلی، نوعی قراق برای اجاق می باشد. نقوش اجاق قراقی هندسی و ذهنی می باشد و از لحاظ شیوه بافت و شکل ظاهری کاملا شبیه به جاجیم است و مصرف محلی دارد.
اجاق قراقی های قدیمی نعلی شکل بوده اند ولی امروزه برای راحتی آن را مستطیل شکل می بافند.
آموزش مجازی ورنی بافی
ورنی گلیمی تک روست که از نظر بافت در حد وسط گلیم و قالی قرار می گیرد. هنر ورنی بافی، بومی آذربایجان بوده، هنوز دارای رونق و خواستار فراوان است. ورنی عمدتاً در قشلاق عشایر کوچ رو که حجم کاری کمتر است توسط زنان و دختران بافته می شود. به همین سبب نقوش و رنگ آمیزی ورنی ها کاملاً متاثر از فرهنگ، باور و روحیات عشایری است.
نقوش ورنی عمدتاً متشکل از موتیفهای روستایی، ثابت و شناخته شده است که در قالب نقشه های شکسته و هندسی متصور می شود. در ورنی های شهری به ندرت از نقوش گردان که شامل اسلیمی و ختایی است، نیز استفاده می شود. به سبب شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی ها بسیار نادر بافته می شود.
دار ورنی چهارچوبی مربع شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته برای قالی بافی هم استفاده می شود و شامل اجزاء: سردار، زیردار، چپ رو، راست رو، ستونهای وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته بند و گوه (برای دارهای چوبی) می باشد.
طول دار ورنی (درازای چپ رو و راست رو) مساوی است با نصف طول ورنی + 30 سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + 20 سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولاً در عشایر کوچ رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولاً در ورنی های شهری استفاده می شود. برای ورنی بافی خامه ها کلاف نمی شود و به اندازه 40 سانتیمتر بریده شده به صورت بسته هایی که به آن آسما (آویزان) می گویند در بالای دار آویزان می شود.
انواع ورنی از نظر مواد اولیه :
1- ورنی تمام ابریشم که چله و خامه هر دو از ابریشم است.
2- ورنی نیم ابریشم که چله پنبه ای و خامه ابریشم است. امروزه که ورنی بیشتر کاربرد زینتی پیدا کرده اکثر ورنی ها از همین جنس بافته می شوند.
3- ورنی کف ابریشم که تار پنبه ای، متن ابریشم ونقوش پشمی است .
4- ورنی تمام پشم که هم تار و هم خامه آن ابریشمی است .
5- ورنی نیم پشم که تار پنبه ای و خامه پشمی است .
ابزار کار ورنی بافی:
1- دفتین یا دفه 2- سیخ 3- کارد یا قیچی 4- متر 5- آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار 6 - دار چوبی یا فلزی 7- تخته بند یا نیمکت
شیوه کار:
-چله کشی :
چله کشی یا چله دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله کشی روی دار و بوسیله 2 نفر انجام می گیرد. قبل از چله کشی سالم بودن دار بوسیله متر امتحان می شود. دو نخ که به آنها نخ زه می گوئیم با فاصله 40 سانتمیتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست رو و چپ رو بسته می شود تا هنگام چله کشی تار از زیر اولی و روی دومی و یا بالعکس عبور کند. پس پایان عمل چله کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را رد می کنیم که حداکثر 3 میلیمتر ضخامت، 2 تا 3 سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد. به جای نخ زه بالایی چوب هاف را رد می کنیم که فقط کمی ضخیم تر از چوب زه است. بعد از پایان این مراحل به چله ها چوب کوجو می بندیم که استوانه ای چوبی به قطر حدود 10 سانتیمتر است و وظیفه جابه جا کردن چله های زیر و رو در هنگام گلیم بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله ها جلوگیری می کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت بودن عرض ورنی در دو انتهای بالاو پایین آن ) می شود.
- شروع بافت :
ابتدا چند ردیف گلیم بافی می شود و بعد بافت ورنی را آغاز می کنیم.
گلیم بافی ابتدای ورنی و پود کلفت مابین رجهای ورنی با جابه جایی کوجو همراه است که در اصطلاح به این نوع بافت، ترسه کیلیم میگویند. در گلیم بافی از پود کلفت همرنگ و هماهنگ با رنگ متن ورنی استفاده می کنیم.
برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می کنیم و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیجانده کمی می کشیم تا سفت شود. (گاهاً نخ خامه به جای دوتار به دور یک تار پیچیده می شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اولیه مورد نیاز بیشتر می شود) بعد مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می کنیم و یا اضافی خامه را رها کرده گره بعدی را با خامه دیگری می زنیم. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می دهیم و سپس پودکلفت را از لابه لای چله های زیر و رو رد کرده، دفه می زنیم. (در اثر جابه جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله های زیر و رو هم عوض می شود و پود کلفت بین چله ها به صورت مواج آرایش می یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی شود.
از آنجا که طول دار تقریباً نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سردار می رسیم.
دراین زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار و راست رو و چپ رو را شل می کنیم. (یا گوه ها را از راست روی دار چوبی بوسیله چکش در می آوریم) که در نتیجه آن چله ها شل می شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می شود. ورنی را به سمت پایین می کشیم تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را بحالت اول بر می گردانیم و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می دهیم. پس از پایان بافت دوباره دقیقاً به اندازه ابتدای کار گلیم می بافیم و بعد از آن چله ها را با فاصله 15 سانتیمتر از گلیم بافی سروته کار، قیچی می کنیم و ورنی را پایین می کشیم. معمولاً ریشه های ورنی را به شیوه های مختلف آرایش میدهند.